ERZURUM KONGRESİ 23 TEMMUZ - 7 AĞUSTOS

Mustafa Kemal Paşa Erzurum Kongresini toplamak için 3 Temmuz 1919’da Erzurum Ilıca’ya gelmiştir. Erzurum Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti temsilcileri ve 15. Kolordu komutanı Kazım Karabekir ve kurmay heyetince karşılanır.
5 Temmuz 1919 günü yakın arkadaşları ile bir toplantı yapmıştır. Bu toplantıya Kazım Karabekir, Hüseyin Rauf (Orbay), Erzurum Valisi , Münir (Akkaya), Eski İzmit Mutasarrıfı, Süreyya (Yiğit), 3. Ordu Müfettişliği Kurmay Başkanı Kazım (Dirik), Kurmay Binbaşı Hüsrev (Gerede), Dr. Binbaşı Refik (Saydam), ve Mazhar Müfit Kansu katılırlar. Bu toplantıda izlenecek genel görüşler tespit edilmiştir.
Mustafa Kemal’in Erzurum2a hareket ettiğini okuyan İngiliz Amiral Calthorpe; İstanbul hükümetinden “Kanun dışı muamele görmesini istemiştir.”
7-8 Temmuz gecesi Harbiye nazırı ve saray görüşmesinden sonra istifasını verir. Hükümet Mustafa Kemal’i azleder. Azline dair hükümet bildirisi 3596 sayılı yazı ile Takvim-i Vakayi’de yayınlanmıştır. “3. Ordu Müfettişi Mustafa Kemal’in memnuniyetine hitam (son) verilmiştir. İş bu irade-i Seniye’nin icrasına (yerine getirilmesine) harbiye nazırı memnundur. Altında, sadrazam vekili Şeyh-ül İslam Mustafa Sabri, Harbiye Nazırı Ferid .. Karar tarihi 8 Temmuz 1919’dur.
Mustafa Kemal’in istifası sonrası 15. Kolordu Komutanı Kazım Karabekir 10 Temmuzda bağlılığını bildirmek için Mustafa Kemal’i ziyarete gelir. Hazır ol durumunda selamlayarak; “Bundan sonra da kolordum ve ben emirlerinizi eskisi gibi yerine getirmeyi bir şeref bileceğim.” Demiş. 13.07.1919 tarihinde de bir telgrafla bağlılığını bildirmiştir.
9 Temmuz 1919 günü Mustafa Kemal Erzurum Müdafaa-i Hukuk Cemiyetine istifa ettiğini bildirmiştir. Cemiyet kendi adına düzenlediği Heyet-i Faale ( Aktif Heyet) Başkanlığına 10 temmuz da Mustafa Kemal’i getirmiştir. Mustafa Kemal çok duygulanır. Çünkü bu cemiyet onu bağrına basan ilk kuruluştur. Mustafa Kemal’in aktif heyet başkanlığına getirilmesi ile ilk toplantısı bölge toplantısına dönüştürülmüştür. Kongreye üye iki kişi istifa ederek yerlerini Mustafa Kemal ve Rauf Bey’lere bırakmışlardır.
Erzurum Kongresi 23 Temmuz 1919’da bir okulun küçük salonunda toplanmıştır. Toplantıya Erzurum’dan 24, Trabzon’dan 17, Sivas’tan 10, Bitlis’ten 3 ve Van’dan 2 delege olmak üzere 56 delege katılmıştır. Engellemeler yüzünden bazı il delegeleri gelememişlerdir.
Mustafa Kemal 48 oyla Başkanlığa seçilmiştir.
Toplantıyı Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Başkanı Raif Efendi kısa bir konuşma ile açmış Şiran üyesi Müftü Hasan Efendi amaca uygun bir dua etmiştir.
Toplantıyı yöneten Mustafa Kemal’in sırtında askeri elbise vardır. Bazı delegeler örneğin Sivas delegesi Feyzullah Moralı sivil elbise giymesini ister. Sivil elbisesi olmayan Mustafa Kemal Erzurum valisinin sivil elbiselerinden birini giymiştir.
Erzurum kongresi Mustafa Kemal’in şu söyleviyle 7 ağustosta kapanmıştır;
Muhterem Efendiler;
Milletimizin kurtuluş umudu ile çırpındığı en heyecanlı bir zamanda fedakar muhterem heyetiniz her türlü zahmetlere katlanarak burada, Erzurum da toplanalı, hassas ve büyük bir ruh, iman ile vatan ve milletimizin kurtuluşuna ait önemli kararlar aldı. Özellikle bütün dünyaya karşı milletimizin varlığını gösterdi. Tarih bu kongremizi şüphesiz çok ender ve büyük bir eser olarak kaydedecektir. Muhterem heyetinizin, sayın arkadaşlarımın hakkımda gösterdiği samimi sevgi ve güvene buradan açıkça teşekkür etmeyi bir görev sayarım. Ferahlık veren toplantımız sona ererken Cenab-ı Vacib-ül amal hazretlerinden Avnü Hidayet ve Peygamber-i Zi Şanımızın rüh-i Pür-fütuhundan Fevz-i Şafaat niyaziyle vatan ve milletimize devlet-i ebed müddetimize meslud akıbetler temenni ederim. M. Müfit Kansu 1-s./133
7 Ağustos’ta yayımlanan bildiri toplam 10 maddeden ibarettir.
1). Milli sınırlar içinde vatan bir bütündür, bölünemez.
2). Her türlü yabancı işgal ve müdahalesine karşı Osmanlı Hükümetinin iş yapamaz duruma gelmesi halinde millet topyekun olarak kendini savunacak ve direnecektir.
3). Vatanı korumaya ve bağımsızlığı elde etmeye İstanbul Hükümeti muktedir olmadığı takdirde gereği gerçekleştirmek için bir geçici hükümet kurulacaktır. Bu hükümet üyeleri Milli Kongre tarafından seçilecektir. Kongre toplantı halinde değilse seçimi Heyet-i Temsili-ye yapacaktır.
4). Kuvvayı Milliye’yi tek kuvvet tanımak ve milli iradeyi hakim kılmak esastır.
5). Hıristiyan azınlıklara siyasi egemenlik ve sosyal dengemizi bozacak ayrıcalıklar verilemez.
6). Manda ve himaye kabul edilemez.
7). Milli meclisin derhal toplanmasına ve hükümet işlerinin meclis tarafından kontrol edilmesini sağlamak için çalışılacaktır.
Erzurum Kongresinin sonuçları;
1). Aslında Doğu Anadolu’nun kaderini görüşmek üzere toplanan Erzurum Kongresi memleketin tümünü ilgilendiren sorunlar hakkında kararlar alarak ulusal mücadelenin programını hazırlamıştır.
2). Kayıtsız ve koşulsuz istiklal ve milli hakimiyet vurgulanmış, vatanın bütünlüğü ve parçalanmayacağı belirtilmiştir.
3). Kongre bildirisi ülkenin her tarafına ve İstanbul’ da ki işgal kuvvetleri temsilciliklerine gönderilmiş. Yurdun her yerinde olumlu karşılanmış ve kurtuluş örgütleri gelişmiştir.
4). Sonrasında toplanacak ve vatanın bütününü içine alacak Sivas kongresine öncülük etmiştir.
5). Erzurum Kongresi, İstanbul Hükümeti ve işgal kuvvetleri tarafından hiç de iyi karşılanmamıştır. Damat Ferit 30 Temmuz 1919’da yayınladığı bir emirle Mustafa Kemal ve Rauf Bey’in hükümetin kararlarına karşı geldikleri için yakalanarak İstanbul’a gönderilmeleri için yerel görevlilere emir verilmiştir. ( Tevfik Bıyıkoğlu, Atatürk Anadolu’da s.51-53)
Son olarak kendisinden sonraki bütün mücadele safhalarının gelişmesinde, çelişkiye düşmeden, devamlı ilerleme öncüsü olmuştur.

KAYNAKÇA
Mazhar Müfit Kansu – Erzurum’dan ölümüne kadar Atatürk ile beraber
Kazım Karabekir – İstiklal Harbimiz
Tevfik Bıyıkoğlu – 1-s/13
Cevat Dursunoğlu – s/108
Vehbi Cem Aşkun –s/71
Bekir Sıtkı Baykal – s/23
Prof. Dr. Hamza Eroğlu , Dr. S. Tansel - Mondros’tan Mudanya’ya