MUSTAFA İSMET İNÖNÜ

İnönü Savaşlarının muzaffer komutanı, Lozan kahramanı, devrimlerin uygulayıcısı, demokrasiyi kuran büyük asker ve devlet adamı.
24 Eylül 1884’de İzmir’de doğmuş, 25 Aralık 1973’de Ankara’da ölmüştür. Babası Mehmet Reşit Bey, annesi Cevriye Hanım’dır.
1892’’de Sivas Askeri Rüştiyesi’ne kaydolmuş, 1895’de bitirmiştir. 1897’de İstanbul Mühendishane İdadisi’ne, 1900’de Topçu Harbiyesi’ne girdi.
1 Eylül 1903’de Harbiye’yi, 26 Eylül 1906’da Harp Akademisi’ni birincilikle bitirdi. 2 Ekim 1906’da Kurmay Yüzbaşı olarak II. Ordu’ya atandı. 1907’de İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne girdi.
7 Kasım 1908’de Kıdemli Yüzbaşılığa yükseldi. 13 Ocak 1908’de II. Ordu, II. Süvari Tümeni Kurmay Heyeti’nde görev aldı. Bu görevde iken 31 Mart (13 Nisan 1909 ) gerici olayını bastıran Şevket Turgut Paşa’nın yanında İstanbul’a geldi. 1909’da toplanan İttihat Terakki Kongresi’ne II. Ordu Delegesi olarak katıldı. Ordu’nun siyasetten ayrılmasını savunan Mustafa Kemal’i destekledi. 1911’de Silahlı Kuvvetlerin yeniden yapılandırılmasında görev aldı. 4. Edirne Kolordu Kurmay’lığına atandı. 26 Nisan 1912’de Binbaşılığa yükseltilerek Yemen Kuvvetleri Kurmay Başkanlığına atandı. Ahmet İzzet Paşa’nın komutasında ilk diplomatik görevini burada üstlendi. Araplar arasındaki anlaşmazlıkları giderdi. İmam Yahya ile görüşerek barışı sağladı.
İstanbul’a gelerek 8 Nisan 1913’de Genel Kurmay Başkanlığı I. Şubesinde görevlendirildi. 8 Eylül 1913’de Bulgarlarla imzalanan İstanbul Antlaşması görüşmelerinde Askeri Danışman olarak bulundu. 1 Kasım 1913’te Şark ve Garp Ordularının sorumluluğuna sahip General ve Subayların soruşturmasını yürüten kurulda görev aldı.
4 Ağustos 1914’de üzerinde önemli etkiler yapan ve bir buçuk ay devam eden Avrupa gezisinden döndü.
I. Ordu Kurmaylığında bulundu. 29 Kasım 1914’de üç sene kıdem zammı ile birlikte Kaymakamlığa ( Yarbay ) yükseltildi. 3 Aralık 1914’de Başkomutanlık I. Şube Müdürlüğüne atandı. 14 Aralık 1915’de Miralay ( Albay ) oldu. Enver Paşa’nın emrinde ordunun yenileştirme çalışmalarına katıldı. II. Ordu Kurmay Başkanlığına atandı. 12 Ocak 1917’de 4. Kolordu Komutanlığına getirildi. Ordu komutanı Mustafa Kemal Paşa ile çalışma olanağı buldu. Aralarında derin bir dostluk kuruldu.
1 Mayıs 1917’de Gazze Cephesindeki 20. Kolordu Komutanlığına atandı. 19 Haziran 1917’de Sina Cephesindeki 3. Kolordu Komutanlığına getirildi. Bu Kolordu Mustafa Kemal’in 7. Ordu’suna bağlıydı. 20 Ekim 1917’de meşhur raporu birlikte yazdılar.
Tehlikeli bir şekilde hastalanan İsmet Bey Halep’te hastaneye yatırıldı. 22 Ekim 1918’de İstanbul’a geldi. Bu arada İttihat ve Terakki Hükümeti istifa etti. Ahmet İzzet Paşa Hükümet’i kurudu. 24 Ekim 1918’de Harbiye Nezareti Müsteşarlığına atandı. 1918 – 1920 arasında Harbiye Bakanlığından çeşitli Komisyonlarda görev aldı.
1919’da Mevhibe Hanım ile evlendi dört çocukları oldu, 3’ü yaşadı. ( Ömer, Erdal, Özden )
1920 yılı Ocak ayının ilk günlerinde birinci defa, 3 Nisan 1920’de ikinci defa odun kesmeye giden er kıyafetiyle yanında Saffet Arıkan ve beraberindekilerle 21 günlük yorucu bir yolculuktan sonra Ankara’ya geldi.
Büyük Millet Meclisi çalışmalarına katıldı. İlk Dönem Edirne Milletvekili oldu. 3 Mayıs 1920’de Erkan-ı Harbiye Umumiye Vekili seçildi. 6 Haziran 1920’de İstanbul Harp Divanı tarafından idama mahkûm edildi.
9 Kasım 1920’de Garp Cephesinin ikiye bölünmesiyle Kuzeybatı Cephesi Komutanlığına getirildi. 10 – 11 Ocak 1921’de I. İnönü Zafer’ini kazandı. 1 Mart 1920’de TBMM tarafından Mirlivalığa ( Tuğgeneral ) yükseltildi. 1 Nisan 1921’de II. İnönü Zafer’ini kazandı. Bu zaferin kazanılması üzerine TBMM Başkanı Mustafa Kemal Paşa tarafından şu tarihi telgrafla kutlanmıştır: “Bütün tarih-i âlemde sizin İnönü Meydan Muharebelerinde deruhte ettiğiniz kadar ağır bir vazife deruhta etmiş komutanlar enderdir. Milletimizin istiklal ve hayatı dâhiyane idareniz altında şerefle vazifelerini gören kumanda ve silah arkadaşlarınızın kalp ve hamiyetine büyük emniyetle istinat ediyordu.
Siz orada yalnız düşmanı değil, milletin MAKÛS talihini de yendiniz. İstila altındaki bedbah topraklarımızla beraber bütün vatan, bugün en uzak noktalarına kadar zaferinizi kutluyor. Düşmanın istila hırsı azim ve hamiyetinizin kayalarına başını çarparak hurdahuş olmuştur.”
3Mayıs 1921’de Güney ve Kuzey Cepheleri birleştirilerek komutanlığına İsmet Paşa getirildi. 25 Temmuz 1921’de Yunan saldırısı karşısında Mustafa Kemal’in emriyle kuvvetlerini Sakarya Irmağının doğusuna çekti.
23 Ağustos–13 Eylül 1921 yılında yapılan Sakarya Meydan Savaş’ında ve 26 Ağustos 1922’de başlayan Büyük Taarruzda Batı Cephesi Komutanlığı yaptı.3 Eylül 1922’de 31 Ağustos 1922’den geçerli olmak üzere Ferikliğe(Korgeneral) terfi etti.
3–11 Ekim 1922 günleri arasında devam eden Mudanya Mütarekesine Başkanlık etti.
26 Ekim 1922’de Dışişleri Bakanı oldu. Lozan Barış görüşmelerine katılacak delegeler başkanlığına seçildi. İki devre sürecek Lozan Konferansı sonunda 24 Temmuz 1923’te LOZAN ANTLAŞMASI’nı Türkiye adına imzaladı.
13 Ekim’de arkadaşlarıyla birlikte Ankara’nın Başkent olması için verdiği önerge kabul edildi.
29 Ekim 1923’te CUMHURİYET İLAN edildi. TÜRKİYE CUMHURİYETİ’nin ilk Başbakanı oldu. 19 Kasım 1923’te CHP Başkan Vekilliğine getirildi.
19 Eylül 1925’te kendisine Ankara Hukuk Mektebi tarafından “Türk Hukuk Tarihi Fahri Profesörlüğü” verildi.
30 Ağustos 1926’da Birinci Ferik(Orgeneral)oldu. 30 Ağustos 1927’de askerlikten emekliye ayrıldı.
3 Ekim 1931’de Atina’ya, 11 Ekim 1931’de Budapeşte’ye, 24 Nisan 1932’de Rusya’ya, aynı yıl İtalya’ya gitti.
25 Kasım 1934’te ATATÜRK tarafından kendisine “İNÖNÜ” soyadı verildi.
10 Nisan 1937’de Belgrat’a, 4 Mayıs 1937’de George’un taç giyme töreninde Hükümeti temsilen Londra’ya gitti.
Başbakan olarak İnönü, ulusal ekonominin gelişmesine önem verdi. Devletçilik ilkesini savundu. Demiryolu siyaseti ile ulaşım sorunlarını çözmeye çalıştı. İlk beş yıllık Sanayi Planı onun döneminde gerçekleşti. 23 Ekim 1937’de Başbakanlıktan ayrıldı.
ATATÜRK’ün ölümü üzerine 11 Kasım 1938’de 348 oyla Cumhurbaşkanlığına seçildi. 2 Nisan 1939, 8 Mart 1943, 5 Ağustos 1946’da dördüncü defa Cumhurbaşkanı oldu. 21 Mayıs 1950’de Cumhurbaşkanlığı görevi sona erdi.
26 Aralık 1938’de toplanan CHP olağanüstü kurultayı İsmet İnönü’yü “değişmez genel başkan” ve “MİLLİ ŞEF” seçti.
Kazım Karabekir, Ali Fuat Cebesoy, Refet Bele gibi Atatürk’ün çevresinden uzaklaşmış kişilere görev verdi. Onları devrim içinde tuttu.Devrimleri korudu.Köy Enstitüsü deneyimi Cumhurbaşkanlığı döneminde gerçekleşti.
Dış siyasette büyük başarı göstererek Türkiye’yi İkinci Dünya Savaşının dışında tutmayı bildi. Sonralar muhalefetin “Erkekliğimizi öldürdü, bizi aç bıraktı.”sözlerine “Babasız bırakmadım.” meşhur yanıtını verecektir.
30 Ocak-1 Şubat 1943’te Adana’da Winston Churchill ile, 4-6 Aralık 1943’te Kahire’de Churchill ve ABD Başkanı Roosevelt’le görüştü. Hızla Türkiye’nin savaşa girmesini istiyorlardı. İnönü; istediğimiz yardımlar verilirse gireriz demiştir. Fakat istenen yardımlar çok büyük olduğundan verilememiş. Dolayısıyla Türkiye savaşa girmemiş ve müttefiklerde gücenmemişlerdir. Savaşın sonu belli olunca 23 Şubat 1945’de müttefiklerin yanında savaşa girilmiş, böylelikle Birleşmiş Milletler Örgütüne kurucu üye olma hakkı kazanılmıştır.
Savaştan sonra Türkiye çok partili demokrasiye geçti. Demokrat Parti kuruldu. İnönü, 12 Temmuz Beyannamesi ile DP muhalefetini, CHP’deki sert siyaset yanlılarından korudu.
14 Mayıs 1950 seçimlerini CHP kaybetti. Demokrat Parti iktidara geldi. İNÖNÜ bu yenilgisini, “En büyük zafer” olarak niteledi. “İslam ülkeleri içinde demokratik biçimde, seçimle iktidardan uzaklaşan ilk önder O oldu. Bu güne dek bunu başaran ikinci bir ülke çıkmadı.” DP iktidarı ise, darbeye kalkışacakları gerekçesiyle Genel Kurmay Başkanı Orgeneral Abdurrahman Nafiz Gürman, Kuvvet ve Ordu Komutanları dahil onbeş general, yüzelli Albayı emekliye ayırdı. Gerçek neden ise Genel Kurmay Başkanı’nın İnönü’nün sınıf arkadaşı oluşudur.
6 Ocak-15 Ekim 1961 tarihleri arasında Kurucu Mecliste CHP temsilciliği yaptı.
20 Kasım 1961-25 Haziran 1962 tarihleri arasında Birinci Koalisyon, 23 Aralık 1963-13 Şubat 1965 tarihleri arasında İkinci Koalisyon Hükümetlerini kurdu.
Albay Talat Aydemir’in 22 Şubat 1962, 21 Mayıs 1963’teki ayaklanmasını bastırdı. Demokrasiyi çocuğu gibi korumasını bildi.
1964’te Kıbrıs olayları tırmanışa geçti. Türk Ordusu alarm durumu aldı. ABD Başkanı Johnson’nun Kıbrıs’a müdahaleyi engellemek için gönderdiği mektup bu günlerdedir. 15 Haziran 1964’te ABD’ye giderek Johnson’la görüştü.
1965 seçimlerinde “Ortanın Solu” siyasetini benimsedi. Muhalefet edenlere karşı Genel Sekreter Bülent Ecevit’i destekledi. 1971’de Nihat Erim Hükümetinin yanında yer aldı. Bunun üzerine Ecevit, Genel Sekreterlikten ayrıldı. CHP V.Kongresinde Kemal Satır’ı desteklemesine rağmen Ecevit yanlıları Parti Meclisinde güvenoyu aldı. Yıllarca Genel Başkanlığını yaptığı CHP’den 8 Mayıs 1972’de ayrıldı. 4 Kasım 1972’de CHP ve Milletvekilliğinden istifa etti. 16 Kasım 1972’de Tabii Senatör oldu.
25 Aralık 1973’te Ankara’da vefat etti. Mezarı ANITKABİR’de ATATÜRK Mozolesi’nin karşısındadır.
3.Kolordu Komutanlığı sırasında yol yapım işlerinde çalışan işçilere para verilmesi için ödenek ister, savsaklanır. Gezileri sırasında Kolordusuna bağlı Alman Tümen Komutanı Yarbay Böhme’nin işçilere ülkesi adına para verdiğini öğrenir. Derhal görevinden alır, Cevat Paşa’yı aracı koymalarına rağmen göreve iade etmez, taviz vermez, Sonunda Böhme tümeni ile başka bir kolorduya verilir.
Tarihimizin çokça bahsetmediği ŞERİA muharebelerinde olağanüstü bir komutanlık örneği verir. Ordu Komutanı Mustafa Kemal Paşa Kolordudan haber alamaz. Gelecekteki kader arkadaşının esir olduğunu zannederek başını iki elinin arasına alarak” bitti, her şey bitti” diyerek üzüntüsünü dile getirir. Hatta Kolordu Kurmay heyeti bile teslimden başka çare olmadığını söylerler. İnönü,”Kim ki teslim olmaktan bahsederse kendi silahımla, kendi ellerimle vururum” diyerek teslim sözünü ettirmez. Büyük bir başarı ile üstün İngiliz kuvvetleri karşısında Şeria Irmağının karşısına geçer, kolordusunu kurtarır. TÜRK subayı ve askeri sevinirken Alman Albay Guhr üzülmektedir. Çünkü Şeria’yı geçerken cebinde taşıdığı karısı ve kızının resimleri ıslanmıştır. İnönü tarihi çivilemelerinden birini yaparak; ”Üzülme Albay, Şeria’nın suları vaftizlidir, karın ve kızın vaftizlenmiştir.” der.
Guhr Almanya’ya gider, tekrar Türkiye’ye gelir. Görüşmesinde İnönü’nün Almanların yenileceğini söylemesi üzerine kızar. Savaş sonunda: ”Bu adam bir peygamber gibi, bizim harpten sonraki hazin durumumuzu daha o zaman görüp söylemişti” diyecektir.
4.Kolordu Komutanlığından 20.Kolordu Komutanlığına atanan İsmet Paşa için Ordu Komutanı Atatürk’ün verdiği sicil: ”Ciddi, faal, gayet zeki, yüksek fikirli, etkili, iyi bir görüşe ve süratli bir kavrayışa sahip, askeri bilgisi ve anlayışı geniş, doğru, kesin karar sahibi, cesur, ordu ve memlekette üzerine alacağı görevlerde büyük hizmet beklenir.” Yine Atatürk: ”Her büyük işin ehli ve faili İnönü’dür.” demiştir.
Yıl 1926, yer Atatürk Orman Çiftliği,
Atatürk: ”İsmet, sen olmasaydın ben bunlardan hiç birini yapamazdım”.
İnönü; ”Siz olmasaydınız, ben bunlardan hiç birini düşünemezdim.” İşte karar almasını bilen TEK ADAM ve liderinin emrinde uygulayıcı olan İKİNCİ ADAM.
“Olaylar mantığını, sistem mantığına karıştırmamış, yaşamla duygusallığı ayrı tutarak devlet yönetiminde gerçekçi olmuş değerdir.”
Alman Tarihçi - Von Bischhaff

Elindeki diktatörel kuvvetten, demokrasi adına vazgeçebilen dünyadaki tek devlet adamı olmanın onuru İnönü’nündür.”
İngiliz Tarihçi – Dankort Rostow

Tek parti, tek şef Türkiye’sinde demokratik yapı diktatörlükten uzaktır.”
Fransız Siyaset Bilimci - Maurice Duvarger

İnönü, çeşitli dönemlerde; Altın Maarif, Gümüş Muharebe İmtiyaz, Harp, Avusturya Macaristan tarafından verilen Harp, Gümüş Liyakat, Altın Muharebe İmtiyaz, İstiklal Madalyası, Dördüncü Rütbeden Mecidi, Alman İkinci Demir Salip, Avusturya Macaristan Üçüncü Rütbeden Kılıçlı Mecidi, Alman Birinci Demir Salip, Afgan, Alman İkinci Rütbeden Kılıçlı Kartal nişan ve madalyaları ile ödüllendirilmiştir.
Almanca, Fransızca ve İngilizce bilen İnönü’nün anıları: “Hatıralar”, Söylev ve demeçleri de “İsmet Paşa’nın Siyasi ve İştimayi Nutukları”, “İnönü Diyor ki”, İnönü’nün Söylev ve Demeçleri Adı altında yayınlanmıştır.

KAYNAKLAR:
KKK Arşivi, İnönü Dosyası - ATASE – Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları
İkinci Adam - Şevket Süreyya AYDEMİR
İsmet İnönü – Hatıralar - Sebahattin SELEK
Milli Mücadele - Sebahattin SELEK
Türk Parlamento Tarihi - Fahri ÇOKER
Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi - Utkan KOCATÜRK
Kaynakçalı Atatürk Günlüğü - Utkan KOCATÜRK